پرترهای که درباره زنان در روم باستان به ما میگوید؛ پرتره زن با قلم
اثر «زن با قلم» یک فرسکو از دوران روم باستان است که تقریباً دو هزار سال پس از فوران کوه وزوو در پمپئی کشف شد. جزئیات این اثر نشان میدهد که او به طبقات بالای جامعه پمپئی تعلق داشته است. اما این زن چه کسی است؟ و زندگی او چه چیزی درباره شرایط زنان در روم باستان به ما میگوید؟
کوه وزوو
هنگامی که کوه وزوو در سال ۷۹ میلادی فوران کرد، شهری کامل همراه با بیشتر ساکنانش دفن شد. پلینی کوچک، که از فاصلهای دور شاهد این حادثه بود، این لحظات هولناک را ثبت کرده و از رگبار خاکستر و باران سنگها بر روی زمین لرزان سخن گفته است.
در سال ۱۷۴۸، گروهی از کاوشگران این منطقه را کشف کردند و دریافتند که شهر پمپئی تقریباً دستنخورده باقی مانده است. خاکسترهای آتشفشانی که جان هزاران نفر را گرفتند، همچنین این کلانشهر باستانی را حفظ کردند و به ما امکان میدهند امروز از آن درس بگیریم.
یافتههای هنری
در طول حفاریهای قرن هجدهم، دیوارنگارههای رنگارنگ و زینتی بسیاری کشف شد. این آثار فراتر از تزئینات ساده، تصاویری از زندگی روزمره در دنیای باستان ارائه میدهند. زن با قلم یکی از آثار بیشمار کشفشده در زیر لایههای ضخیم خاکستر است.
این پرتره در ۱۷ مه ۱۷۶۰، در زیر ملکی به نام ملک کوئومو، در مجموعهای مسکونی در منطقه اینسولا آکسیدنتالیس یافت شد.
این مدالیون، که روزی بخشی از دیوار تزئینی یک اتاق بوده است، به سبک نقاشی چهارم یا «سبک پیچیده» تعلق دارد. این سبک، بین سالهای ۲۰ تا ۷۹ میلادی رایج بود. در طرف دیگر دیوار، پرترهای از مردی جوان با تاج برگ و طومار پاپیروس دیده میشده است که به نظر میرسد همتای زن با قلم باشد. میان این دو پرتره، نقاشیای از اسطوره اندرومدا و پرسئوس قرار داشته است.
زن با قلم
در حالی که اغلب به او لقب «سافو» داده میشود، با اشاره به شاعر برجسته یونانی، در واقع هویت حقیقی او همچنان نامعلوم است. این زن بیشک شخصیتی مرموز و جذاب دارد. نگاه مستقیم و مطمئن او فوراً توجه بیننده را به خود جلب میکند. او روحیهای تأملبرانگیز از یک نویسنده را به نمایش میگذارد، گویی لحظاتی پیش از ثبت افکارش قرار دارد. در دست چپ خود، تختهای برای نوشتن نگه داشته و در دست راستش ابزاری نوشتاری را به چانهاش نزدیک کرده است؛ حرکتی که سواد او را آشکار میسازد.
او بهعنوان دوکتا پوئلا یا «دختر دانشآموخته» شناخته میشود. تصاویر مشابه، اغلب برای نمایش سطح بالای فرهنگ و دانش خانوادههای ثروتمند طراحی شده بودند و نمادی از جایگاه اجتماعی و تربیت ممتاز این زنان به شمار میرفتند.
سوادآموزی در روم باستان
سوادآموزی در روم باستان منبع افتخار و وجه تمایزی برای طبقات بالا و متوسط جامعه بود. تنها خانوادههای ثروتمند توانایی فراهم کردن آموزش برای فرزندان خود را داشتند. دختران از طبقات بالاتر معمولاً در خانه آموزش میدیدند و اغلب تحت نظر یک معلم خصوصی خواندن و نوشتن را میآموختند.
در هنر روم باستان، حضور ابزارهای نوشتاری مانند لوح مومی و قلم، نه تنها نمادی از توانایی خواندن و نوشتن بود، بلکه نشاندهنده جایگاه اجتماعی و فرهنگی فرد نیز به شمار میرفت. تختههای مومی، که یکی از ابزارهای اصلی نوشتاری در دنیای باستان بودند، از چهار صفحه چوبی مملو از موم تشکیل میشدند. این صفحات امکان پاک کردن و نوشتن مجدد را از طریق صاف کردن یا ذوب کردن موم فراهم میکردند. نوک تیز قلم، برای نوشتن روی این تختهها استفاده میشد.
سواد کاربردی
پرترههایی مانند ترنیتیوس نئو و همسرش، تصویری طبیعی از زندگی زوجهای رومی ارائه میدهند. در این پرتره که از پمپئی کشف شده است، زنی را میبینیم که لوح مومی در یک دست دارد و با دست دیگر قلمی را به لب نزدیک کرده است؛ ژستی مشابه آنچه در پرتره زن با قلم مشاهده میشود. مرد، در حالی که طوماری مهر و مومشده در دست دارد، در کنار او ایستاده است.
این تصویر نشاندهنده سواد کاربردی در میان طبقه متوسط یا تجار رومی است. در این خانوادهها، خواندن و نوشتن اغلب در خدمت نیازهای تجاری یا امور مربوط به کسبوکار بود. این پرتره به وضوح زوجی را به تصویر میکشد که به عنوان شهروندان محترم و شرکای برابر در یک ازدواج در جامعه پمپئی شناخته میشدند.
زنان در روم باستان
شناخت زندگی زنان در روم باستان کار دشواری است، زیرا اغلب روایتهای تاریخی از دریچه نگاه مردانه نوشته شدهاند. با این حال، میدانیم که زنان عمدتاً تحت سلطه پدر یا شوهر خود زندگی میکردند. دختران اغلب در نوجوانی ازدواج میکردند و از سلطه پدر به اختیار شوهر که معمولاً مردی بسیار مسنتر بود، منتقل میشدند.
با این وجود، در دوران امپراتوری روم، نوعی ازدواج با آزادی بیشتر جایگزین ازدواجهای سختگیرانه شد. همچنین برخلاف سیستم نخستزادگی (اختصاص ثروت به فرزند اول) که در برخی فرهنگها رواج داشت، در روم ثروت به طور مساوی میان تمام فرزندان تقسیم میشد.
زنان رومی میتوانستند به حمامهای عمومی بروند، ورزش کنند، شعر بشنوند، و حتی نقشهای مذهبی برجستهای داشته باشند. دوشیزگان وستال، به عنوان مهمترین اعضای مذهبی شهر، وظایفی مانند حفظ شعله مقدس وستا و حفاظت از اسناد مهم را بر عهده داشتند. اما علیرغم این آزادیها، زنان همچنان از مشارکت در زندگی سیاسی محروم بودند؛ آنها نمیتوانستند رأی بدهند یا منصبهای حکومتی داشته باشند.
مد و پوشاک در روم باستان
زن با قلم، به وضوح زنی از طبقات بالای پمپئی است. او گوشوارههای بزرگ طلایی و شبکه موی طلایی دارد که اینها از مُدهای رایج در دوران امپراتور نرو بودند. او همچنین استولا، لباسی بلند و ویژه زنان متأهل را بر تن دارد که بهوسیله سنجاقهایی در شانه ثابت شده است. رنگ لباس او، که شامل یک روپوش ارغوانی است، نشانهای دیگر از جایگاه بالای اوست؛ چراکه رنگ ارغوانی به طور انحصاری برای نخبگان اجتماعی و اشراف استفاده میشد.
در روم باستان، ارزشهایی همچون پودور (حیا) و کاستیتاس (عفت) جایگاه مهمی در تعریف شأن اجتماعی زنان داشتند. اگر زنی متأهل به خیانت متهم میشد، مجازات نمادین او شامل کنار گذاشتن استولا و پوشیدن توگا بود؛ لباسی که معمولاً برای زنان بیاعتبار یا روسپیها استفاده میشد.
زنانی مسلح به خرد
علیرغم پیشرفتهای اجتماعی، روم باستان همچنان جامعهای مردسالار بود. زنان فرهیخته اغلب تهدیدی برای ساختارهای سنتی محسوب میشدند. در نوشتههای ژوونال، یکی از نویسندگان برجسته رومی قرن اول و دوم میلادی، زنی که به دانش و بلاغت مسلح باشد، موضوع انتقادی شدید است. ژوونال معتقد بود که زنی که تاریخهای بسیاری را بداند یا در مناظرههای فلسفی شرکت کند، تهدیدی برای زندگی خانوادگی است.
با این حال، زن با قلم نماد زنانی است که در برابر این محدودیتها ایستادگی کردند. این اثر نشان میدهد که حتی در محیطی به شدت مردسالار، زنان تحصیلکرده توانستند تأثیر فرهنگی و اجتماعی خود را به جای بگذارند.
زن با قلم کیست؟
هویت واقعی زن با قلم همچنان ناشناخته است. ابزار نوشتاری او، نمادی از سواد و اندیشه است و جواهرات و پوشش او به وضوح او را در میان طبقات بالای جامعه قرار میدهد.
ممکن است پرتره مردی که همتای او در دیوار بوده، شوهر او بوده باشد؛ چراکه این دو تندو، زوجی اسطورهای (پرسئوس و اندرومدا) را همراهی میکردهاند. با این حال، این امکان نیز وجود دارد که این دو پرتره صرفاً نمایشی از ارزش والای سواد و فرهنگ در جامعه رومی باشند.
هر که بوده باشد، زن با قلم همچنان اثری ماندگار است که یادآور مقاومت زنان تحصیلکرده در برابر محدودیتهای جامعه مردسالار روم است. او تصویری است از زنی که با خرد و فرهنگ خود، مرزهای نقشهای سنتی را به چالش کشیده است.
