مجسمه ملکه مادر ایدیا از بنین
آفریقا، قاره‌ای پهناور با چشم‌اندازهای خیره‌کننده و رودخانه‌های عظیم، سرزمینی با تاریخ پرفرازونشیب از پادشاهی‌های بزرگ و امپراتوری‌های باشکوه است. میراث هنری این قاره از اعماق پیشاتاریخ آغاز شده و در طول هزاران سال تا به امروز ادامه یافته است.با چنین پیشینه‌ی غنی که قرن‌ها را دربرمی‌گیرد و یک‌پنجم از خشکی‌های زمین را شامل می‌شود، این پرسش مطرح می‌شود که چرا هنر آفریقا به‌اندازه‌ی هنر غرب مطالعه، ترویج و نمایش داده نمی‌شود؟در میان آثار بی‌شمار پرقدرت، زیبا و پیچیده‌ی این قاره، یکی از برجسته‌ترین نمونه‌ها «ملکه مادر ایدیا از بنین» است که در قرن شانزدهم در پادشاهی بنین خلق شد. این اثر شگفت‌انگیز، نمونه‌ای درخشان از ضرورت بازنگری در تاریخ هنر آفریقا است و نشان می‌دهد که چرا این میراث ارزشمند باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.
بستر تاریخی
پادشاهی بنین در قرن سیزدهم توسط مردم ادو در مرز غربی رود نیجر بنیان‌گذاری شد. این پادشاهی به دلیل کنترل دهانه‌ی یکی از سه رودخانه‌ی بزرگ آفریقا نیجر، کنگو، و نیل به موقعیتی راهبردی در تجارت منطقه‌ای دست یافت.همین موقعیت برتر، زمینه‌ساز رشد و گسترش این تمدن در نواحی متعلق به نیجریه‌ی امروزی شد، جایی که پایتخت آن، بنین سیتی، مرکز قدرت و فرهنگ قرار گرفت. اوج اقتدار و گستردگی قلمرو بنین در قرون پانزدهم و شانزدهم بود، زمانی که نفوذ این پادشاهی از دلتا‌ی نیجر در شرق تا تالاب لاگوس در غرب امتداد داشت.در همین دوران پرتحرک و پرشکوه بود که شاهکار «ملکه مادر ایدیا از بنین» خلق شد اثری که نه‌تنها نماد قدرت سیاسی، بلکه گواهی بر هنر بی‌نظیر این تمدن است.
مواد و ابعاد
این اثر یک نقاب آویزین است که از عاج فیل، آهن، و آلیاژ مس ساخته شده است. طراحی آن به گونه‌ای بوده که با استفاده از دو حلقه‌ی بزرگ در طرفین چهره، بر روی سینه یا باسن آویخته شود و در مراسم‌های مهم مورد استفاده قرار گیرد.اگرچه اندازه‌ی آن نسبتاً کوچک است ۹.۶ اینچ ارتفاع، ۴.۹ اینچ عرض، و ۲.۴ اینچ عمق (معادل ۲۴.۵ سانتی‌متر ارتفاع، ۱۲.۵ سانتی‌متر عرض، و ۶ سانتی‌متر عمق)اما این ابعاد جمع‌وجور، از عظمت و شکوه آن نمی‌کاهد.«ملکه مادر ایدیا از بنین» یکی از ظریف‌ترین و باشکوه‌ترین آثار حکاکی عاج در تاریخ بنین و شاید در سراسر آفریقا محسوب می‌شود. این نقاب با حجاری‌های پیچیده و ظریفی تزئین شده و درون آن ترکیبات فلزی گران‌بهایی کار شده است.این اثر، چهره‌ای ایده‌آل‌شده و درعین‌حال احساسی و پرقدرت از یک زن نجیب‌زاده و بانفوذ را به تصویر می‌کشد زنی که تاریخ بنین او را با عنوان «ملکه مادر ایدیا» به یاد دارد.
موضوع اثر
ملکه مادر ایدیا (Iy’oba Idia) یک ملکه جنگجو بود که رهبری بسیاری از لشکرکشی‌ها را بر عهده داشت. او فرزندش، شاه (اوبا) اسیگیه (سلطنت: ۱۵۰۴-۱۵۵۰) را در نبردهای نظامی یاری داد و در میان مردم بنین با لقب «تنها زنی که به جنگ رفت» شناخته می‌شد.به همین دلیل، ملکه مادر ایدیا همواره مورد احترام و ستایش فراوان از سوی پسرش و مردم بنین قرار داشت. اوبا اسیگیه برای گرامیداشت قدرت و شکوه مادرش، این اثر را به همراه چهار آویز عاجی دیگر سفارش داد.این پنج نقاب از لحاظ سبک و ظاهر بسیار به هم شبیه‌اند، اما نمونه‌ی موجود در موزه بریتانیا به دلیل وضعیت بی‌نقص و فوق‌العاده‌ی خود، باشکوه‌ترین آن‌ها محسوب می‌شود.
چهره‌های پرتغالی
ملکه مادر ایدیا از بنین تاجی از یازده چهره‌ی کوچک ریش‌دار بر سر دارد (که امروزه ده مورد از آن‌ها باقی مانده‌اند). این چهره‌های کوچک با آلیاژ مس تزئین شده‌اند، عنصری که در گذشته رنگ‌های گرم و متمایل به قرمز را در چشم‌ها و کلاه‌خودهایشان منعکس می‌کرد.این چهره‌های سبک‌پردازی‌شده نماد دریانوردان و بازرگانان پرتغالی هستند که به‌طور منظم از پادشاهی بنین دیدن می‌کردند. حضور این چهره‌ها در تاج ملکه مادر نشانهای از روابط تجاری و دیپلماتیک گسترده‌ای است که هم ملکه مادر ایدیا و هم اوبا اسیگیه با پرتغال برقرار کرده بودند.این اروپاییان نه‌تنها شرکای تجاری این پادشاهی آفریقایی بودند، بلکه متحدان سیاسی آن نیز محسوب می‌شدند، و گنجاندن چهره‌های آن‌ها در این اثر، بازتابی از این ارتباط بین‌المللی و جایگاه برجسته‌ی بنین در صحنه‌ی تجارت جهانی است.
موی آفریقایی با بافت طبیعی
در زیر چهره‌های اروپایی، الگوی پیچیده‌ای از بافت مو دیده می‌شود. این موها به‌صورت پیچ‌های محکم و منظم طراحی شده‌اند و الگویی شبیه به کندوی عسل را تشکیل می‌دهند که نیمه‌ی بالایی سر ملکه مادر ایدیا را می‌پوشاند.این طراحی، عنصری هندسی را به ویژگی‌های طبیعی چهره می‌افزاید و با خطوط تمیز و واضحی که از پیشانی عبور می‌کنند، جلوه‌ای استوار و هماهنگ به اثر می‌بخشد.این پرداخت ظریف اما پرقدرت نه‌تنها زیبایی طبیعی موهای بافت‌دار آفریقایی را به نمایش می‌گذارد، بلکه نشانهای از هویت فرهنگی و غرور قومی است که در این اثر باشکوه جاودانه شده است.
نقش‌ونگارهای پوستی (اسکاراسیون)
در زیر بخش الگو‌دار مو، دو بریدگی برجسته دیده می‌شود که با فلز آهن تزئین شده‌اند. این خطوط، چهار نشان اسکاراسیون را که در بالای هر یک از چشم‌ها قرار دارند، قاب گرفته‌اند.در بنین قرن شانزدهم، همانند بسیاری از فرهنگ‌های مدرن امروزی، اسکاراسیون (نقش‌ونگارهای ایجادشده بر پوست) امری مقبول و ارزشمند تلقی می‌شد. درست مانند خالکوبی‌ها، این نقوش برای بسیاری نوعی هنر دائمی بدن به شمار می‌رفتند که زیبایی فرد را ارتقا می‌بخشید.اما برخلاف خالکوبی، اسکاراسیون در بنین قرن شانزدهم تنها مختص جنگجویان بود، زیرا نماد شجاعت و قدرت محسوب می‌شد. بنابراین، این نشانه‌ها بر چهره‌ی ملکه مادر ایدیا نه‌تنها به زیبایی و جذابیت بصری اثر می‌افزایند، بلکه تجربه‌ی نظامی و شخصیت نیرومند او را نیز به‌روشنی بازتاب می‌دهند.
چشم‌های مرصع‌کاری‌شده
در پایین‌تر از نشانه‌های اسکاراسیون، چشمان بزرگ و گیرای ملکه مادر ایدیا قرار دارند. این چشم‌ها بزرگ، بادامی‌شکل، و با پلک‌هایی سنگین طراحی شده‌اند. همانند بریدگی‌های روی چهره، چشمان او نیز با آهن مرصع‌کاری شده‌اند.مردمک‌ها که اکنون مفقود شده‌اند، در اصل از دایره‌های توپر آهن ساخته شده بودند. علاوه بر این، پلک‌های بالا و پایین نیز با آهن تزئین شده بودند و در صورت صیقل و جلا یافتن، جلوه‌ای مشابه سرمه‌ی مشهور مصری ایجاد می‌کردند.در شکل اولیه‌ی خود، کنتراست چشمگیر میان مرصع‌کاری‌های تیره و سطح روشن عاج، بر شکوه و ظرافت این نقاب می‌افزود و جلوه‌ای دراماتیک و استثنایی به آن می‌بخشید.
یقه‌ی چین‌دار
در پایین نقاب ملکه مادر ایدیا از بنین، یک یقه‌ی چین‌دار مشبک با حجاری‌ای شگفت‌انگیز دیده می‌شود که چهره، گردن و شانه‌های او را دربرمی‌گیرد. این یقه‌ی باشکوه، نمادی از جایگاه اشرافی و عظمت ملکه مادر است.با دقت بیشتر، مشخص می‌شود که این بخش نیز با ترکیبی از مس و آهن مرصع‌کاری شده است تا الگویی درهم‌بافته و پیچیده ایجاد کند.سوراخ‌های کوچک بین قطعات فلزی، که با مهارت حفر شده‌اند، به این بخش جلوه‌ای زنده و واقعی‌تر می‌بخشند. این جزئیات، با عبور نور از میان نقوش مشبک، درخشش و بازی نوری ایجاد می‌کنند که بر حس تجمل و ظرافت یقه می‌افزاید.
ارزش‌های بنیادی
نمی‌توان شک کرد که ملکه مادر ایدیا از بنین نمادی باشکوه و قدرتمند از یک ملکه‌ی بزرگ آفریقایی و پادشاهی پرشکوه او است. در بسیاری از جوامع آفریقایی، احترام به نیاکان و ارتقای جایگاه فرمانروایان به مقامی مقدس، سنتی رایج و پراهمیت محسوب می‌شود.این سنت، اعتقادات مشترکی را که گذشته را به حال و زودگذر را به ابدیت پیوند می‌دهد، به نمایش می‌گذارد. در هنر آفریقا، این باورها از طریق مواد بادوامی چون سفال، عاج، و فلزات ریخته‌گری جاودانه می‌شوند و برای نسل‌های آینده حفظ می‌گردند.ملکه مادر ایدیا از بنین از دو مورد از این سه ماده‌ی ارزشمند ساخته شده است عاج و فلزو به همین دلیل، مانند بسیاری از آثار هنری آفریقایی، نشانهای از قدرت و ثروت پایدار به شمار می‌رود.هنر، معماری، و نشانهای سلطنتی در آفریقا همواره با بهترین مواد و توسط ماهرترین هنرمندان ساخته می‌شوند تا عظمت و اقتدار حاکمان را برای همیشه حفظ کنند.این سنت‌ها که تقریباً در سراسر قاره‌ی آفریقا اجرا شده‌اند، جایگاه هنر سلطنتی آفریقایی را هم‌تراز با هنر غربی قرار می‌دهند و نشان می‌دهند که این آثار نه‌تنها از لحاظ زیبایی‌شناختی، بلکه از نظر مفهومی و فرهنگی نیز بی‌همتا و ارزشمند هستند.
حمله‌ی بریتانیا
آنچه اندوه‌بار است، سرنوشت غم‌انگیز این شاهکار و چگونگی انتقال آن به موزه‌ی بریتانیا است. این اثر باشکوه، که از عاج ماده‌ای نمادین از فراوانی و شکوفایی در آفریقا تراشیده شده، در جریان لشکرکشی تنبیهی بریتانیا به بنین در سال ۱۸۹۷ از کاخ سلطنتی اوبا به غارت رفت.این یورش استعماری نه‌تنها آثار هنری بی‌قیمتی را ربود و آفریقای معاصر را از میراث هنری خود محروم کرد، بلکه اوبا اوونرامون نوگبایسی را سرنگون کرد و مردم او را به خاک و خون کشید.اقتصاد بنین، که زمانی پشتیبان خلق آثار هنری نفیسی همچون این نقاب بود، ویران شد. تجارت فلفل، پارچه و عاج از رونق افتاد، اوبا به تبعید فرستاده شد، و جمعیت‌های گسترده‌ای قتل‌عام شدند.اما با وجود این تراژدی و بی‌عدالتی تاریخی، میراث پادشاهی بنین هرگز از میان نرفت. هنر و فرهنگ این تمدن، همچنان زنده است و در آثار بازمانده، مقاومت تاریخی، و تلاش‌های کنونی برای بازگرداندن این گنجینه‌های فرهنگی، پژواک می‌یابد.
سفیر فرهنگی
اگرچه ملکه مادر ایدیا از بنین به مجموعه‌ای اروپایی انتقال یافته، اما این زیان فرهنگی، اهمیت تاریخی و میراث هنری پادشاهی بنین را از میان نبرده است.نیجریه‌ی مدرن، که محل پادشاهی پیشین بنین بوده، همچنان به تاریخ پرافتخار خود ارج می‌نهد. مردم این سرزمین به میراث و هنر خویش می‌بالند و همچنان در تلاش‌اند تا شکوه گذشته‌ی خود را حفظ کنند.هرچند ملکه مادر ایدیا از بنین دیگر در محل اصلی خود نیست، اما این جابه‌جایی از عظمت و شکوه آن نمی‌کاهد. این شاهکار نمادی از تبار، تاریخ، سنت‌ها، فرهنگ و هنر آفریقا است.امروزه، ملکه مادر ایدیا به‌عنوان یک سفیر فرهنگی در بریتانیا و جهان غرب شناخته می‌شود. باشد که این نمایندگی، موجب بازنگری در میراث اصیل آفریقا شود و در عین حال، جهان را به تأملی دوباره در قبال رفتار تاریخی‌اش با این قاره‌ی کهن و پربار وادارد.
