نقاشی ستایش مجوسان اثر جنتلیه دا فابریانو؛ روایت از صحنه‌ای باشکوه در یک کلیسا

در این مقاله به بررسی اثری کلیسایی می‌پردازیم که روایتگر صحنه‌ و شرایطی باشکوه است؛ همچنین با بررسی این اثر، می‌توانیم با دنیای شگفت‌انگیز هنر گوتیک نیز آشنا شویم.

بیایید به فضای یک کریسمس در قرن پانزدهم قدم بگذاریم.

زمینه‌ی تاریخی

گوتیک، نام سبک هنری فراگیری‌ست که در اروپای اواخر قرن چهاردهم و اوایل قرن پانزدهم رواج داشت. این سبک، بخاطر استفاده‌ی ویژه از رنگ‌ها، لباس‌های مجلل و دکوراسیون‌ پیچیده غالبا خوشایند طبع اشراف بود. ستایش مجوسان، مثال تصویری خوبی از این سبک است؛ بدون شک، این اثر مظهر بین‌المللی سبک گوتیک ا‌ست. این اثر، یک نقاشی محرابی‌ست که تصویری بسیار پویا، و قابی مطلا دارد. خالق این اثر، جنتیله دا فابریانو است؛ او این اثر را در سال ۱۴۲۳، و برای نیایشگاه خانوادگی کارفرمایش پالا استروتزی در کلیسای دی سانتا ترینیتا در فلورانس خلق کرد.

جنتیله دا فابریانو، از شاخص‌ترین پرچمداران سبک گوتیک در زمانه‌ی خود بود؛ و همچو او، پالا استروتزی نیز سلیقه‌ای شاخص در هنر داشت و با گذر زمان، تبدیل به مرفه‌ترین فلورانسی زمانه‌ی خود شد. به اشکال زیبا، رنگ‌های درخشان و خطوط روان جاری بر اثر دقت کنید. طراحی استادانه و قاب مطلای گوتیک بکار رفته در اثر، نشان دهنده‌ی سلیقه‌ی پر زرق و برقی‌ست که در هنرمند و کارفرما مشترک است. به طور خلاصه، ستایش مجوسان برازنده‌ی هر توصیفی هست، جز ساده و خوددارانه.

بشارت

در قسمت فوقانی اثر، شاهد سه حلقه هستیم، در هرکدام آن‌ها یک نقاشی گرد مشاهده می‌شود. در حلقه‌ی میانی که بزرگ‌ترین حلقه‌ است، تصویری از خدا به چشم می‌خورد. در مذهب مسیحی، خدا برترین وجود است و بر تمام اتفاقات حکم‌فرماست. در حلقه‌ی سمت چپ، فرشته‌ی مقرب جبرئیل را می‌بینیم که مایل به سمت راست ایستاده است. جبرئیل، پیام الهی خداوند را در دست دارد که در این تصویر، به شکل طوماری بلندبالا نقش بسته شده. در این پیام گفته شده که مریم باکره، به شکلی معجزه‌آسا آبستن شده است، و اکنون مادر فرزند خداوند، عیسی مسیح است. در حلقه‌ی سمت راست نیز، مریم باکره دیده می‌شود که ردایی آبی به تن دارد و دست‌های خود را با حالتی ضربدری بر سینه گذاشته است. او منتظر جبرئیل است که پیام الهی را به او برساند. بشارت بزودی آغاز خواهد شد.

سفر مجوسان

در قسمت تحتانی سه حلقه، سه بوم نیم‌دایره وجود دارد که دارای قابی از جنس چوب، و مطلا هستند. این سه بخش، تصویرگر سفر سه مجوس یا مغ، در سفر بشارت هستند. در نیم‌دایره‌ی سمت چپ، سه مغ را در لباس‌های طلایی می‌بینیم که بر سنگی ایستاده، و ستاره‌ی بیت لحم را رصد می‌کنند. نیم‌دایره‌ی میانی، نشان دهنده‌ی مغ‌ها در هنگام بازدید از کاخ شاه هرود است، که عده‌ی بسیاری همراه در اطراف آنان هستند. در نیم‌دایره سمت راست نیز، ما شاهد تصویر بازگشت آن‌ها به سمت خانه هستیم. این نکته که ستایش مجوسان تنها نشان‌دهنده‌ی یک لحظه نیست، امری مشهود است. برعکس، این اثر لحظات بسیاری در ماه‌های متمادی را به تصویر می‌کشد که در کنار هم، یک روایت کامل از داستان کریسمس را تشکیل می‌دهند.

ستایش مجوسان

زیر حلقه و نیم‌دایره‌ها، مهم‌ترین و تأثیرگذارترین بخش اثر به تصویر درآمده است. در این قسمت ما شاهد صحنه‌ای هستیم که نام آن بر اثر گذاشته شده است. سه مغ هدایای خود را که شامل طلا، بوته‌ی کندر و مر است را تقدیم می‌کنند. طلا نشان دهنده‌ی ولایت فرزند خدا، کندر بیانگر الوهیت او، و مر نشانی از مرگ اوست.

درست مثل هدایایشان، سه مغ نیز نماد سه عصر بشریت و نشان‌دهنده‌ی جهان هستند. مجوس سمت راست، چهره‌ای لطیف و جوان دارد. مغ میانی، ریش روشنی دارد و میانسال است. مغ سمت چپ نیز ریشی بلند، سری طاس و سنی بالا دارد. با این حال، آن‌ها نه به عنوان فرمانروا، بلکه به عنوان خدمت‌گزار به پیشگاه مسیح رفته‌اند. آن‌ها به فرمانروای شناخته شده‌ی بهشت و زمین تعظیم می‌کنند. دلیل خلق این اثر نیز، آن کودک ریزجثه‌ی نورانی‌ست. عیسای خردسال روی پای مادرش نشسته، و پایین‌تنه‌پوشی سفید و ساده به تن دارد. او با وجود قد و قامت کوچک، منشی بالغانه دارد. عیسی دست چپ خود را به نشان دعای خیر و آمرزش بر سر مغ سالمند گذاشته است. سه مغ، بعدها در دین مسیحی با عنوان قدیس شناخته شدند.

حیوانات و مردم

علاوه بر سه مجوس و خانوانده‌ی مقدس، جمعیت عظیمی از پیروان و تماشاگران وجود دارند که سمت راست اثر را پر کرده‌اند. اسب‌‌ها آویزهایی طلایی دارند و در حال خرامیدن در محل هستند. در عین حال، شاهد حیوانات عجیب و غریبی مثل میمون‌ها و یوزپلنگ‌ها در میان جمعیت هستیم. وجود این حیوانات، به خاستگاه غریب سه مجوس و همراهانشان اشاره دارد. آن‌ها همچنین در لباس‌های خود طیفی وسیع از رنگ‌ها را بکار گرفته‌اند. در این تصویر می‌توان برگ‌های طلایی برجسته‌ای را دید، که بر مهمیزها، هاله‌های نور و دسته‌ی شمشیرها قابل مشاهده هستند.

ترکیب‌بندی کلی اثر، تلفیقی از شکوه جزئیات گوتیک با تصویری از رئالیسم طبیعی‌ست. برخی حیوانات – مثل اسب‌های جلوی تصویر – از زوایای مختلف به تصویر کشیده شده‌اند. مابقی نیز به شیوه‌ای فشرده کشیده شده‌اند که موجب القای توهم عمق در تصویر می‌شوند. مردی روی زمین و پیش پای مغ جوان به تصویر کشیده شده است که در حال باز کردن پاپوش طلایی از پای ارباب خود است. این متعلقات واقع‌گرایانه‌ی اثر، مربوط به ناتورالیسم و پرسپکتیو خطی‌ست که بعدها در رنسانس ایتالیایی به دفعات مورد استفاده قرار می‌گیرند.

نوشته‌ها

در قسمت تحتانی ستایش مجوسان، حاشیه‌ی جداکننده‌ای وجود دارد، که خود از دو مستطیل چوبی منبت‌کاری شده تشکیل شده است. در این حاشیه، متنی با حروف درشت لاتین نوشته شده است. این حروف مطلا، جملاتی در رابطه با خلق اثر را تشکیل می‌دهند. این جملات عبارتند از «اثری از جنتیله دا فابریانو» و «کشیده شده در ماه مه سال  ۱۴۲۳». به وضوح می‌توان دید که جنتیله دا فابریانو قصد داشته که مخاطبین اثر در تمام اعصار، از خالق و زمان خلق ستایش مجوسان اطلاع داشته باشند.

تولد عیسی

زیر نوشته، آخرین بخش تصاویر وجود دارد که به آن پردلا (Predella) گفته می‌شود. پردلا، قطعه‌ای‌ست که زیر یک نقاشی مذهبی قرار می‌گیرد و غالبا شامل صحنه‌های کوچک‌تری‌ست که با تصویر اصلی ارتباط دارند. در پردلای ستایش مجوسان، سه مینیاتور وجود دارد. مینیاتور سمت چپ، نشان دهنده‌ی لحظه‌ی تولد عیسی در آخور است. این اتفاق، پیش از عظیمت مجوسان به وقوع می‌پیوندد. تولد عیسای جنتیله دا فابریانو ، خانواده‌ی مقدس را در شب به تصویر می‌کشد؛ این احتمالا اولین تولد شبانه‌ی عیسی در تاریخ هنر است. این صحنه با ارتعاشات نوری از عیسای بر زمین خوابیده به تصویر کشیده شده است، که مریم نیز بالای سر او زانو زده و در حال عبادت است.

عظیمت به مصر و تعمید عیسی

پردلای میانی نشان دهنده‌ی خانواده‌ی مقدس در حال مهاجرت به مصر است. مادر و فرزند سوار یک الاغ هستند و یوسف نیز در رأس کاروان حرکت می‌کند. پردلای سمت راست نیز، تصویری از تعمید عیسی در معبد است. این عمل، عیسای چهل روزه را رسما به یک یهودی تبدیل می‌کند. نکته‌ی جالب توجه آن است که جنتیله دا فابریانو، از معماری مدرن قرن پانزدهمی برای به تصویر کشیدن معبد استفاده می‌کند. در واقع این تصویر، یک کپی قرن بیستمی از حاشیه‌ی اصلی‌ست؛ تصویر اصلی قرن پانزدهمی، به صورت جداگانه در موزه‌ی لوور پاریس نگه‌داری می‌شود.

جنتیله دا فابریانو، ستایش مجوسان را در سال ۱۴۳۲ خلق کرد. بنظر شما او می‌دانست که ششصد سال بعد نیز افراد و جامعه اثر او را تحسین می‌کنند؟ این اثر برای مدتی قریب به ششصد سال، نمایش دهنده‌ی صحنه‌هایی از داستان ابتدای زندگی مسیح و کریسمس بوده است. ستایش مجوسان، تنها یک نقاشی گوتیک جهانی نیست؛ بلکه یک نقاشی کریسمسی جهانی نیز هست!